TYNKI STOSOWANE NA ZAWILGOCONYCH PRZEGRODACH
– TYNKI RENOWACYJNE

Wykonanie nowych tynków jest jednym z nieodzownych elementów prac renowacyjnych prowadzonych w zawilgoconych obiektach budowlanych. Z uwagi na właściwości tzw. tynków tradycyjnych w takim przypadku zalecane jest stosowanie specjalistycznych tynków przeznaczonych do prowadzenia prac renowacyjnych.

Posiadające strukturę drobnoporowatą tynki tradycyjne (wapienne), położone na materiale o większej porowatości, wykazują właściwości systemu drenującego dzięki większej kapilarności, ściągają wodę z muru, odprowadzając ją na powierzchnię, tym samym zmniejszając ryzyko zawilgocenia muru. Ich duża przepuszczalność i zdolność absorpcji wilgoci, jak również odczyn zasadowy (dzięki zawartości wapna), który zabezpiecza pokryte powierzchnie przed rozwojem groźnych dla zdrowia grzybów, pleśni i bakterii, sprawiają, że zastosowanie tynków wapiennych zapewnia przyjazny dla użytkowników mikroklimat wnętrz. Mimo tych zalet stosowanie ich na zawilgoconych murach nie jest wskazane, ponieważ gdy wraz z wilgocią transportowane są rozpuszczone sole (które na skutek odparowywania wody krystalizują na powierzchni), miękki tynk wapienny nie jest w stanie wytrzymać takiego obciążenia (RYS. 1). Następuje mechaniczne zniszczenie struktury tynku, a dodatkowo kapilary, blokowane przez kryształy soli, zwężają się, co zwiększa współczynnik oporu dyfuzyjnego nawet dziesięciokrotnie, przez co proces wysychania muru staje się z biegiem czasu coraz mniej efektywny.

Zaprawy tynkarskie stosowane w budownictwie powinny odpowiadać wymaganiom europejskiej normy PN-EN 998-1[1]. Wśród sześciu typów zapraw tynkarskich, określanych w zależności od właściwości i/lub sposobu zastosowania, wymienia ona zaprawę tynkarską renowacyjną. Jest to zatem zaprawa tynkarska przygotowywana według projektu, stosowana do zawilgoconych ścian murowanych zawierających sole rozpuszczalne w wodzie. Zaprawy renowacyjne charakteryzują się dużą porowatością oraz przepuszczalnością pary wodnej, a także obniżonym podciąganiem kapilarnym. Wymagania stawiane tego typu zaprawom (dotyczące próbek laboratoryjnych, odnoszące się zarówno do zaprawy świeżej, jak i stwardniałej) rozszerza instrukcja WTA 2-9-04/D [2] (oraz projekt jej nowelizacji WTA E-2-9-18/D [3]). Tynk zgodny z tą instrukcją (składający się na system tynków) – tzw. tynk renowacyjny WTA – to tynk wykonany zgodnie z ww. normą europejską i spełniający jej wymagania. Tynki renowacyjne WTA charakteryzują się nie tylko wysoką całkowitą objętością porów, ale równocześnie niską zawartością porów kapilarnych. Wpływa to korzystnie nie tylko na właściwości mechaniczne, ale również poprawia w sposób istotny mrozoodporność oraz odporność na destrukcyjne działanie soli rozpuszczalnych [4].

Na system tynków renowacyjnych według WTA składają się obrzutka tynkarska, tynk podkładowy oraz tynk renowacyjny, a w razie potrzeby również warstwy wierzchnie, tj. tynk nawierzchniowy (szpachlówka tynkarska) oraz powłoki malarskie – przy czym nie mogą one wpływać negatywnie na właściwości systemu (w praktyce stosuje się warstwy wierzchnie dostarczane przez tego samego producenta, co pozostałe składowe systemu). Obrzutka oraz tynk podkładowy mogą zostać pominięte, o ile producent systemu dopuszcza taką opcję, po uwzględnieniu szczególnych warunków zastosowania (stan powierzchni, stopień zasolenia). Kombinacja produktów z różnych systemów tynków renowacyjnych jest niedozwolona (chyba że producent wyraźnie wyrazi na to zgodę). W takim wypadku istnieje bowiem znaczące ryzyko, że właściwości techniczne poszczególnych działań produktów nie będą wzajemnie kompatybilne – kombinacja może zaburzyć istotne parametry systemu tynków (np. przepuszczalność pary wodnej).

System tynków renowacyjnych WTA stosowany jest na murach zawilgoconych i/lub zasolonych. Jednak, w odróżnieniu od tynków tradycyjnych, transport kapilarny wody w tynku jest bardzo niski
– woda może wniknąć w jego strukturę jedynie na kilka milimetrów (tym samym transport soli w postaci roztworu jest również ograniczony), a wilgoć może dotrzeć do powierzchni tynku wyłącznie w postaci pary. Dzieje się tak dzięki wytworzeniu w tynku renowacyjnym odpowiedniego układu porów w połączeniu z hydrofobią strukturalną. Wysoka przepuszczalność pary wodnej przy ograniczonym wnikaniu wody w postaci płynnej sprzyja wysychaniu muru (tynki renowacyjne nie są tynkami uszczelniającymi), podczas gdy powierzchnia tynku pozostaje sucha i wolna od wykwitów. Ponieważ „przejście” z fazy płynnej w gazową zachodzi w strukturze tynku, szkodliwe sole budowlane tam właśnie krystalizują – zatrzymywane są z dala od jego powierzchni (RYS. 2). W przeciwieństwie do innych tynków magazynujących sole, przepuszczalność pary wodnej systemu tynków renowacyjnych nie ulega pogorszeniu w dłuższej perspektywie czasu (brak blokady suszenia). Skuteczność długoterminowa wymaga jednak zgodności z wymaganymi parametrami (porównaj z TABELĄ 2) w stosunkowo wąskich granicach.

Ze względu na swoją strukturę i funkcję poszczególne elementy systemu tynków renowacyjnych muszą twardnieć i wysychać stosunkowo szybko, a jednocześnie bezpiecznie. Z tego powodu tynki renowacyjne oparte są z głównie na spoiwach hydraulicznych. Doświadczenie pokazuje, że stosowanie spoiw wapiennych lub pucolanowych (np. trassu) nie pozwala na spełnienie wymagań stawianych tynkom renowacyjnym.

System tynków renowacyjnych stosowany jest na zawilgoconych i/lub zasolonych przegrodach budowlanych głównie w formie tzw. towarzyszących (osłonowych), po wcześniejszym wykonaniu wtórnych uszczelnień pionowych [5, 6] i/lub poziomych [7, 8]. Funkcjonalność tynków może zostać osiągnięta jedynie wówczas, gdy przestrzegana jest kolejność nakładanych warstw (układ systemu tynków), ich grubość oraz odpowiednie przerwy robocze. Niezbędne jest również zapewnienie odpowiednich warunków do wiązania i wysychania tynku. Niemniej istotne jest zapewnienie odpowiednich warunków otoczenia (np. prawidłowej wentylacji pomieszczeń) w późniejszym okresie. Efekt „osuszania” ściany, czyli stałe odparowywanie wilgoci zawartej w murze przy jednoczesnym utrzymaniu suchej powierzchni tynku, nie jest możliwy, jeśli nie pozwala na to otaczający klimat (temperatura i wilgotność powietrza).

Przy planowaniu oraz wykonywaniu tynków renowacyjnych WTA należy uwzględnić następujące ograniczenia:

• Rodzaj ekspozycji na wodę – systemy tynków renowacyjnych są skuteczne jedynie w przypadku wilgoci higroskopijnej oraz transportowanej kapilarnie, a nie wody działającej pod ciśnieniem hydrostatycznym. Z zasady nie powinno się stosować tynków renowacyjnych w obszarach stykających się z gruntem (poniżej górnej krawędzi terenu) – w takich przypadkach należy zastosować odpowiednie środki uszczelniające. Ponadto w przypadku wysokiego poziomu wysycenia porów wodą (do którego może dojść również w wyniku podciągania kapilarnego), przed zastosowaniem systemu tynków renowacyjnych konieczne jest zastosowanie odpowiednich środków uszczelniających/suszących.
• Punkt rosy w przekroju tynku – w przypadku, gdy punkt rosy długotrwale utrzymuje się wewnątrz przekroju tynku renowacyjnego, może dochodzić do zawilgocenia na skutek kondensacji [9]. W wyniku dyfuzji jonów może to prowadzić do powstawania wykwitów na powierzchni tynku, dlatego też należy dążyć do tego, aby zapobiec spadkom temperatury poniżej punktu rosy w tym obszarze
• Wysoka wilgotność (np. w piwnicach) – aby hydrofobowość tynku ustabilizowała się jak najszybciej po jego zastosowaniu, wilgotność względna powietrza musi być niższa niż 70% przez cały okres twardnienia. W przeciwnym wypadku może dojść do sytuacji, w której tynk renowacyjny będzie twardnieć, ale nie będzie mógł wyschnąć (a zatem nie rozwinie swojej hydrofobowości). W związku z tym sole będą przenikać z podłoża przez wciąż ciągły mostek wilgoci i przenikać na powierzchnię, co z kolei prowadzi do powstawania wykwitów na powierzchni tynku. W takich przypadkach najlepiej zapewnić usunięcie nadmiernie wysokiej wilgotności w pomieszczeniu. Można tego dokonać stosując wentylację, osuszacze powietrza lub, jeśli to konieczne, staranne ogrzewanie.

OBRZUTKA TYNKARSKA

Zadaniem obrzutki tynkarskiej w systemie tynków renowacyjnych jest zapewnienie przyczepności tynku do podłoża. Zwykle nakładana jest w sposób półkryjący (w formie „siatki”). Jeśli stopień pokrycia podłoża obrzutką jest mniejszy niż 50%, zaprawie nie stawia się żadnych specjalnych wymagań. Jeśli pokrycie podłoża jest większe lub producent zaleca aplikację pełnokryjącą, należy spełniać wymagania określone w TABELI 1.

TYNK PODKŁADOWY

Tynk podkładowy WTA stosuje się w celu niwelacji nierówności podłoża (tynk wyrównawczy) i/lub jako bufor dla soli w przypadku wysokiego stopnia zasolenia (tynk magazynujący sole). Tynk renowacyjny WTA może pełnić rolę tynku podkładowego, jeśli całkowita grubość systemu (bez uwzględnienia spoin) nie przekracza znacząco 40 mm. Zastosowanie dodatkowej warstwy tynku, który obok bardzo wysokiej porowatości (> 45%) wykazuje właściwości hydrofilowe, pozwala przesunąć strefę parowania w głąb systemu tynków (wciąż jednak wewnątrz jego struktury – z dala od powierzchni), co z kolei umożliwia uzyskanie dodatkowej przestrzeni, w której sole rozpuszczalne mogą bezpiecznie krystalizować (RYS. 3).

TYNK RENOWACYJNY

Tynk renowacyjny WTA nakłada się zazwyczaj w grubości nie mniejszej niż 20 mm, przy czym – w przypadku aplikacji wielowarstwowej – pojedyncza warstwa nie powinna być mniejsza niż 10 mm. W przypadku aplikacji na tynk podkładowy grubość warstwy tynku renowacyjnego może zostać ograniczona do 15 mm. Jednakże całkowita grubość systemu tynków (bez uwzględnienia spoin) nie powinna przekraczać 40 mm.

WARSTWY WIERZCHNIE

Jeśli przy zastosowaniu tynku renowacyjnego WTA nie można spełnić wymagań dotyczących struktury powierzchni, można zastosować mineralny tynk nawierzchniowy (szpachlówkę tynkarską) – należy zastosować tynk zgodny z zasadami technologii lub produkt rekomendowany przez producenta. Tynk nawierzchniowy stosuje się również w przypadku konieczności ujednolicenia struktury w obszarach połączenia z innymi rodzajami tynku. W obszarach tych należy ponadto dopasować absorpcje wody tynków istniejących do niskiej chłonności powierzchni tynku renowacyjnego – to zadanie spełniają powłoki malarskie.

Szpachlówka, farba oraz inne powłoki nakładane na powierzchnię systemu tynków renowacyjnych nie mogą negatywnie wpływać na przepuszczalność pary wodnej systemu (ich opór dyfuzyjny powinien być nie większy niż opór dyfuzyjny tynku renowacyjnego).

Podstawą sukcesu zastosowania systemu tynków renowacyjnych jest odpowiednie planowanie, w tym w szczególności dobór działań naprawczych do stwierdzonego stanu uszkodzeń. A zatem integralny element etapu planowania powinna stanowić diagnostyka budynku [10]. Rodzaj i zakres badań uzależnione są od stanu budynku, zazwyczaj jednak konieczne jest określenie:

• rodzaju i stanu muru (podłoża pod tynk),
• zawartości wilgotności oraz przyczyn (źródeł) zawilgocenia [11],
• obecności rozpuszczalnych w wodzie, szkodliwych soli budowalnych (zazwyczaj chlorów, azotanów i siarczanów) [4].

Zupełnie nowe podejście do sposobu oceny zasolenia muru zostało zaproponowane w instrukcji WTA E-2-9-18/D [3]. Zmiana ta związana jest m.in. z faktem, że największa ilość szkodliwych soli odkłada się zazwyczaj w strefie przypowierzchniowej przegrody – inaczej należy zatem oceniać zasolenie muru, który był wcześniej otynkowany, a inaczej takiego, który pozostawał nieosłonięty.

Planowanie renowacji musi ponadto uwzględniać wewnętrzne warunki klimatyczne, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie tynku renowacyjnego.

Podczas aplikacji systemu tynków renowacyjnych należy przestrzegać zaleceń producenta oraz informacji zawartych w instrukcjach WTA [2, 3]. Tynków renowacyjnych nie wolno stosować miejscowo, tylko w miejscu wysoleń, lecz na wydzielonej (najlepiej architektonicznie) strefie, w której znajdują się uszkodzenia ścian (np. na cokołach).

Stare, zniszczone i zasolone tynki należy skuć do wysokości około 80 cm powyżej najwyższej widocznej lub ustalonej badaniami linii zasolenia i/lub zawilgocenia. Usunąć luźne i niezwiązane cząstki, zmurszałą zaprawę i fragmenty muru. Wykuć lub wydrapać skorodowaną zaprawę ze spoin na głębokość około 2 cm. Powierzchnię oczyścić mechanicznie (przetrzeć szczotką drucianą, zmyć wodą pod ciśnieniem – w zależności od jej stanu i umiejscowienia). Gruz
należy regularnie (codziennie) usuwać z terenu budowy – nie wolno dopuszczać do kontaktu skutego, zasolonego gruzu ze zdrowymi elementami budynku. Podłoże pod tynki renowacyjne musi być stabilne, nośne, jak również czyste, wolne od luźnych elementów i wszelkich substancji zmniejszających przyczepność.

W przypadku tynków renowacyjnych WTA na ogół wymagane jest wykonanie warstwy sczepnej w formie obrzutki tynkarskiej. Obrzutkę wykonuje się najczęściej jako półkryjącą (pokrycie powierzchni ok. 50%) przy grubości warstwy nie przekraczającej 5 mm. Spoiny muru nie mogą być wypełnione materiałem obrzutki. Produktu nie należy stosować do wyrównania nierówności podłoża. Obrzutkę należy pozostawić do związania przez min. 2 dni, utrzymując ją w tym czasie w stanie wilgotnym.

W przypadku podwyższonego poziomu zasolenia muru należy podjąć środki zapobiegające migracji soli rozpuszczalnych w wodzie do ostatniej, niewystarczająco hydrofobowej warstwy tynku. Możliwe warianty systemu przedstawiono w TABELI 7 (porównaj RYS. 2 i RYS. 3). Opcjonalnie (lub dodatkowo) można zastosować impregnację przeciwsolną, która ma na celu przekształcenie soli rozpuszczalnych w wodzie w słabo rozpuszczalne. Doświadczenie pokazuje jednak, że skuteczność takich działań (szczególnie w przypadku narażenia
na azotany) ma zakres bardzo ograniczony [3]. Należy zwrócić uwagę,
aby zachować wymagane przerwy robocze między aplikacją poszczególnych warstw, aby uniknąć powstawania rys oraz pustek (RYS. 4).

Tynki renowacyjne powinny być nakładane w jednolitej grubości warstw, dlatego wyrównanie większych ubytków i nierówności powinno stanowić oddzielny etap prac. Do wypełniania ubytków (w tym reprofilacji spoin w murze) można jednak przystąpić po związaniu i stwardnieniu obrzutki. W tym celu należy zastosować tynk podkładowy (jako tynk wyrównawczy) – opcjonalnie tynk renowacyjny. Przy szczególnie trudnych podłożach (mur niejednorodny pod względem materiałowym, z wtrąceniami itp.) konieczne może być zastosowanie zabezpieczonych antykorozyjnie siatek tynkarskich. Powierzchnia warstwy wyrównawczej musi pozostać szorstka, nie wolno jej zacierać.

System tynków renowacyjnych nakładany jest w jednej lub kilku warstwach, których układ (w zależności od poziomu zasolenia muru) należy ustalić na podstawie TABELI 7 (porównaj RYS. 4). Należy przestrzegać wymaganej minimalnej grubości tynku 20 mm dla tynku renowacyjnego lub 25 mm dla systemu tynku podkładowego i tynku renowacyjnego (grubość tynku renowacyjnego można wówczas zmniejszyć do 15 mm). Poszczególne warstwy systemu muszą mieć jednak grubość nie mniejszą niż 10 mm. Spodnim warstwom zaprawy należy (gdy zaczną twardnieć powierzchniowo) nadać chropowatość poprzez uszorstnienie (np. grzebieniem tynkarskim) w kierunku poziomym. Podczas wiązania i schnięcia (w warunkach normalnych przyjmuje się 1 mm na dobę, jednak w zależności od warunków cieplno-wilgotnościowych czas ten może ulec zmianie) nałożony tynk należy chronić przed zbyt szybkim schnięciem – jeśli woda zarobowa odparuje z tynku byt wcześnie, przebieg wiązania, a tym samym rozwój wytrzymałości, zostanie zakłócony, co może prowadzić do powstawania rys skurczowych oraz rozwarstwień. W razie potrzeby powierzchnię należy zacienić, a tynk utrzymywać w wilgotności poprzez regularne zraszanie wodą. Podczas wiązania i schnięcia należy również (w miarę możliwości) utrzymywać stałą temperaturę (wahania temperatury są kolejną przyczyną powstawania rys skurczowych) – w szczególności należy unikać krótkotrwałego, ale gwałtownego ogrzewania pomieszczeń, w których wykonywane są tynki renowacyjne.

Prawidłowy dobór układu warstw systemu tynków renowacyjnych (TABELA 7) jest istotny nie tylko w kontekście zapobiegania nadmiernej migracji soli na etapie wiązania tynku, ale wpływa również na jego trwałość. W przypadku podwyższonego poziomu zasolenia podłoża, szczególnie, gdy towarzyszy mu wysoki poziom zawilgocenia, z biegiem czasu, w wyniku krystalizacji szkodliwych soli budowlanych, może dojść do całkowitego wypełnienia porów powietrznych tynku, co z jednej strony uniemożliwia dalsze wysychanie muru, z drugiej może prowadzić do pojawienia się wykwitów soli na powierzchni tynku, a w krytycznym przypadku do jego destrukcji (RYS. 5). Czas prawidłowego funkcjonowania tynku renowacyjnego jest trudny do oszacowania, lecz może on być liczony nawet w dziesięcioleciach (TABELA 8).